Эртний Шар мөрний соёл иргэншил

           МЭӨ IV-III мянганы тэртээ эртний өмнөд нутгийн ард түмний /одоогийн хятадын/ түүхэнд асар том өөрчлөлт оруулсан нэгэн үйл явдал болжээ. Тэр бол Төв Азийн өндөр соёл иргэншил бүхий нэгэн аймаг Шар мөрний хөндийд довтлон ирж суурьшсан явдал байлаа. Тэд багширсан их хонь, үхэр сүрэгтэй иржээ. Харийн тэр аймгийнхан газар тариалан ч эрхэлдэг, орон байшин барихдаа сайн, хөгжил бүхий нийгмийн байгууламжтай байв. Тэд Шар мөрний хөндийд суурьшиж, өөрийн төр улсаа байгуулжээ.  Тэд олон зуун жилийн турш Шар мөрний хөндийгөөр тархан суурьшиж, өмнөд нутгийн бүдүүлэг ард түмний дунд хамгийн эртний бөгөөд анхны соёл иргэншлийн үрийг тарьжээ. Энэ үеийн өмнөд нутгийн уугуул хүмүүс соёл иргэншлийн хувьд жирийн зэрлэгүүд байв. Тэдэнд Улс байтугай аймгийн зохион байгуулалт ч байсангүй. Ерөөс тэд соёл иргэншилтэй байсан гэх ул мөр өнөөг хүртэл илрээгүй билээ. Тиймээс Шар мөрний хөндийн анхны соёл иргэншлийг Төв Азийн нүүдэлчид бүтээжээ. Харин нутгийн уугуул иргэд тэдгээр нүүдэллэн ирэгсдийн соёл иргэншилд шууд дагаар орж, тухайн нийгмийн доод давхарааг бүрдүүлэх болжээ. Нүүдэллэн ирэгсэд Шар Мөрний хөндийд хот суурингууд босгож, газар тариалан эрхэлж, мөн гар урлалыг хөгжүүлж байв. Тэдний ертөнцийг үзэх үзэлд олон ургальч хэлбэрээр оршиж байсныг археологийн болон түүхийн баримтууд гэрчилж буй юм. Хятадын 4 том соён гэгээрүүлэгчийн анхных нь хэмээгдэх домогт их эзэн хаан Хас /хятадаар Фуси/ МЭӨ XXIX зуунд амьдар байсан мэдээ бий. Энэ цаг хугацаа Төв Азийн эртний соёлт ард түмний Шар Мөрний хөндийд довтлон очиж суурьшсан цаг хугацаатай тохирдогийн зэрэгцээ Хасыг хожмын хятадууд хойд зүгийн нүүдэлчин төрхтэй хэмээнэ. Мөн Хасыг анхны дүрс бичгийг зохиосон гэх ба найман хүлэлийг ч зохиосон гэлцэнэ. Цаг хугацаа улиран өнгөрч /МЭӨ 2500-1800/ Шар мөрний хөндийн улс газар нутгаа тэлж, хот суурингуудыг өргөтгөж, газар тариалан, гар урлалыг эрчимтэй хөгжүүлж байв. Улс төрийн амьдралд ч нилээд өөрчлөлт гарч, хаан ширээг үе улируулан залгамжлах болжээ. Шан улсын үе /МЭӨ 1800-1100-аад оны үе/ МЭӨ XVIII зууны үед олон хотууд болон овог, аймгийг нэгтгэн Шан улс байгуулагджээ. Энэ үед хүрэл зэвсэг хэрэглэх болж багаж зэвсэг сайжран, газар тариалан ихээхэн хөгжив. Хотууд хөгжиж, хүчирхэг бэхлэлт бүхий засаг захиргааны төв – “Нийслэл” хэмээх ойлголт бий болов. Гар урлал өндөр хөгжсөн нь тэр үеийн томоохон хот Анъянаас олдсон гоёмсог хийц бүхий хүрэл савнуудаас тодорхой харагдана. Эдгээр олдворууд нь Сибирь болон Монголын уугуул нутгаас олддог археологийн одворуудтай цаг хугацааны болон хийц магийн хувьд ижил төстэй зүйл их байдаг байна. Энэ үеийн нэг том ололт нь МЭӨ XV-XIV зууны үед Шар мөрний хөндийд бичиг үсэг үүссэн явдал юм. Анхны бичиг үсгийн дурсгалууд Анъян хотоос хэдэн мянгаар олджээ. Анхны бичээсүүдийг яс, мод, яст мэлхийн хуяган дээр бичсэн байна. Энэ үед /МЭӨ XV-X/ Шар мөрний хөндийн улсад натур философи үүссэн гэж үздэг. Шан улсын үеийн булш элбэг байдаг ба тэндээс археологичид эртний түүх соёлын дурсгалт зүйлүүдийг олныг олж илрүүлжээ. Шан улсын соёл иргэншил бол Шар мөрний хөндийн анхны соёл иргэншлийг бүтээгчид бүрдүүлж байв. Жоу улс /МЭӨ 1027-255он/ Шан улсын хүчин сулрах үед Жоу нар хүчирхэгжиж МЭӨ 1027 оноос шинэ улс байгуулагдаж, түүнийг түүхэнд Жоу угсааны үе хэмээн тэмдэглэжээ. Жоу улс засаг төрийн хэлбэр, аж ахуй, соёл, бичиг үсгийн хувьд Шан улсыг шууд залгамжилсан байна. Нийгмийн дээд давхрааг мөн л анхны иргэншлийг бүтээгчид бүрдүүлж байв. МЭӨ VIII зууны эхээр Жоу улсыг Жүнгийн /Тангууд, Түвдийн өвөг дээдэс/ аймгууд довтлох болж мөн хойд талаас нь одоогийн Ордос орчмоос Ди нар /Одоогийн Монголчуудын өвөг дээдэс/ довтолж МЭӨ VII зууны үед Ди нар Шар мөрний хөндийн сав орчмын нилээд газрыг өөртөө нэгтгэв. Ийнхүү Жоу улс бутарч овог аймгууд өөр хоорондоо өрсөлдөн тэмцэлдэх явдал МЭӨ VII-III зуун хүртэл үргэлжилжээ. Жоу улсын үед Шар мөрний хөндийд төмөр зэвсэг хэрэглэх болж, аж ахуйн бүх салбарт багаж зэвсэг сайжран, газар тариалан, гар урлал, хотын хөгжил түргэсэв. Хөгжил буурай өмнө зүгээс хүмүүсийг олноор авч ирж боолчилж байв. Энэ үд нэгэн онцлог үйл явдал болсон нь Жоугийн бутрал нийгмийн дээд давхрааныханд хүнд цохилт өгсөнөөс тэрхүү дээд ангийнхан амьдрахын эрхэнд бүдүүлэг буурай өмнөд нутгийн ард түмэнд соёл иргэншлийг зааж эхэлсэн явдал байлаа. Жоугийн эрх мэдэлээ алдсан дээд давхрааныхнаас “Жү” буюу “Эрдэмтэд”-ийн “Ся” буюу “Дайчид”-ын давхраа төрөн гарсан юм. Энэхүү Жү, Ся давхрааныхан хожмын хятадын түүхэнд үнэлж баршгүй үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Жү давхраанаас их соён гэгээрүүлэгч Күн /Хүн/ төрөн гарч, анхны ёс зүй, ёс суртхууны гол гол зарчмуудыг номлосон сургаал боловсруулсан билээ. Мөн тэрээр “Эрдмээр удирдаж, ёслолоор тэгшитгэсэн төр улс” байгуулхыг зорьж, нэгдмэл төрийг чухалчилж байв. Гэвч Күнзийг сонсох хүн тэр үед маш ховор байсан гэдэг. Даяанч эртэмтдээс Ян Жү төрөн гарч даосизмийг үндэслэсэн гэж үздэг. Ся давхраанаас Мо ди төрөн гарч “Даяар ерөнхий хайрыг” номлож, дайчдын мэргэжлийн ёс зүйг боловсруулж, түүний зохистой үндэслэгээг бий болгожээ. Ийнхүү Жоу улсын үед Шар мөрний хөндийд философи сонгодог утгаараа хөгжжээ. Энэ үеийг МЭӨ VI-III зуунд хамааруулж үздэг. Энэ үед дүрс бичиг хэд хэдэн янзаар өөрчлөгдөж, төгөлдөржсөн байна. Төв Азиас довтлон ирсэн аймаг Шар мөрний хөндийд суурьшаад 26-н зууныг үдсэн байлаа. Он цаг улирхын эрхээр Шар мөрний соёл иргэншлийг бүтээгчид өмнөд нутгаар тархан суурьшиж, нутгийн уугуул иргэдтэй цус холилдон уусах явц ихэсчээ. Цин улсын үе /МЭӨ 255-207 он/ Жоугийн баруун нутгийн жижиг аймгийн нэг Цин, Жоугийн нэрийн төдий хаанчлалыг унагаж, МЭӨ 255 онд Цин улсын хаачлал эхэлжээ. Цин угсаааны эхний гурван хааны засаглал удаагүй бөгөөд МЭӨ 246 онд Ин Чжэн гэгч гарч иржээ. Хожим түүнийг анхны эзэн хаан гэсэн утгаар Ши хуанди /Хан-Тэнгри/ хэмээн нэрлэх болжээ.Тэрээр өөрийн захиргаанд орсон орон нутгийг олон тойрог, муж болгон хувааж нутгийн захирагчдыг томилжээ. Мөнгөний шинэтгэл хийж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлж, нэг хүн гэмт хэрэг хийвэл гэр бүлээр нь шийтгэж, боол болгох хатуу хууль тогтоов. Ши Хуанди Шар мөрний хөндийд 2700 орчим жилийн турш олон эзэн хаан ээлжлэн төр барьж ирснийг үгүйсгэж, өөрийгөө “Хятадын анхны эзэн хаан” хэмээн түүх өөрөөс нь эхэлж байна гэж үзэхийг шаардаж байв!! Тэрээр өнгөрсөн үеийн тухай өгүүлсэн бүх ном зохиол, ялангуяа Күнзийн сургаалыг баримтлагчдын ном зохиол, болон түүхийн номнуудыг шатааж, бүрмөсөн устгахыг тушааж байлаа. “Өнөө үеийг дорд үзэн өнгөрсөн үе рүү тэмүүлэгчдийг төрөл төрөгсдийн хамт цаазлах болно” гэж Ши хуанди зарлиг гаргаж байв. Тэрээр хэлсэн үгэндээ ч хүрч байжээ. Ном зохиолоо нуухыг оролдсон олон зуун эрдэмтдийг тэрээр амьдаар нь булжээ. Ном уншигчдыг ч мөн шатаах буюу амьдаар нь булхыг тушааж байв. Ши хуанди хятадын их цагаан хэрмийг бариулж эхэлсэн юм. Хожим хятадын түүхч Сыма Цяны бичсэнээр цагаан хэрмийг барих ажил нь хамгийн хүнд хамгийн аймшигтай ажил байсан гэдэг. МЭӨ 221 онд Хүн гүрнийг эсэргүүцэн нийт хятадын хант улсуудыг нэгтгэж “Жун-го” буюу “Дундад иргэн” гэсэн үзал санаан дор хятадын анхны төвлөрсөн Цин улс байгуулагджээ. Энэ үеэс Цин /China/ улсыг буюу өнөөгийн хятадыг Дундад иргэн /Жун-го/ улс гэх болсон байна. МЭӨ 210 оны орчим Ши Хуанди үхжээ. МЭӨ 207 онд Цин улс мөхөв. Энэхүү Цин улс байгуулагдсанаар хятад /нанхиад/ үндэстэн төрөн гарч ирсэн бөгөөд Хятад үндэстний улс төрийн түүх Ин Чжэний буюу Ши хуандийн үзэж байснаар Цин улсын хаанчлалаас эхэлсэн байна. /Гэвч Ин Чжэн бол цэвэр хятад хүн биш байлаа/. Харин хятад гэж нэрлэгдэж амжаагүй байсан тэрхүү зэрлэг, буурай ард түмний хувьд Жоу /МЭӨ 1027-МЭӨ 255 он/, Шан /МЭӨ 1800-1100-аад оны үе/ болон Хасын хаанчлалын үеэс эхэлсэн эртний иргэншлийн үе /МЭӨ XXX-МЭӨ 1800-аад оны үе/ бол тэдний хувьд харийн иргэншлийн нөлөөн дор явсан үе байв. Цин улсыг байгуулж, Хятад нэрийг зээлдэж үндсэтэн болтлоо тэд, Төв Азийн соёл иргэншлээс 27-н зууны турш суралцсан байна!
А.Гэрэл